Samen op weg; samen leren reflecteren
Reflectie is een woord dat verschillende associaties oproept. Voor sommigen betekent het simpelweg naar zichzelf kijken in de spiegel, terwijl anderen denken aan een helicopterview. Het kan ook betrekking hebben op terugkijken op gebeurtenissen in het verleden of juist even stilstaan in het heden. In dit blog zal ik ingaan op deze verschillende aspecten van reflectie en vervolgens mijn visie delen over hoe reflectie kan bijdragen aan het streven naar een zorgzame organisatie.
(Zelf)reflectie
Stel je voor dat je in de auto stapt en op weg bent naar het huis van een goede vriend. Je voelt je ontspannen, met wat muziek op de achtergrond. Je rijdt deze route al jarenlang en het lijkt automatisch te gaan. Plotseling ontdek je dat een straat is afgesloten. Dit onderbreekt jouw automatische piloot en dwingt je om bewust na te denken. Je moet een alternatieve route bedenken. Helaas verloopt dit niet zoals je had gehoopt. Je raakt verdwaald in de wijk en rijdt eindeloos in rondjes. Uiteindelijk geef je toe en schakel je de navigatie in. Het resultaat is dat je een halfuur te laat arriveert bij je vriend, die je met de vraag begroet: “Waarom ben je zo laat?”.
Hier begint de reflectie. Je kijkt terug op de autorit om uit te kunnen leggen wat er precies is gebeurd. Je vertelt over de afgesloten straat en het feit dat je verdwaald was. Je deelt ook je overweging om eerst zelf de weg te vinden, zonder hulp van navigatie. Je dacht dat je het wel zou redden, aangezien je al zo vaak op deze locatie bent geweest. Deze reflectie richt zich op feitelijke en objectieve informatie, stap voor stap probeer je antwoord te geven op de vraag: wat is er precies gebeurd?
Jouw vriend helpt je verder en merkt op: “Je bent altijd zo eigenwijs.” Dit opent een vorm van reflectie waarbij je je eigen aandeel onder de loep neemt. Je herkent die eigenschap van jezelf: de neiging om problemen graag zelf op te lossen zonder hulp te vragen, tenzij het echt niet anders kan. Hier gaat het niet om feiten, maar om subjectieve uitspraken en persoonlijke eigenschappen. In dit voorbeeld helpt (zelf)reflectie je begrijpen waarom je handelt zoals je doet en waarom je specifieke keuzes maakt.
Stappen in de reflectie
In het eerdergenoemde voorbeeld was je teleurgesteld in jezelf. Je vroeg je af: waarom lukte dit me niet? En waarom vroeg ik zo laat om hulp? Dat was reflectie.
Maar in die autorit ging het om een handeling van één persoon, alleen van jouzelf. Reflectie kan ook betrekking hebben op situaties waarin meerdere mensen betrokken zijn, zoals samenwerking binnen teams. Ook hier begint het vaak met een ongemakkelijk gevoel. Dagelijks vinden er in een team talloze ‘autoritjes’ plaats die verschillende ongemakkelijke gevoelens kunnen oproepen, zoals druk, veranderende verantwoordelijkheden en de invloed die je hebt op anderen, bijvoorbeeld patiënten.
Reflectie is liefst geen eenmalige handeling, maar een doorlopend proces waarin je bewust aandacht besteedt aan deze aspecten. Het startpunt is hier niet per se de feitelijke gebeurtenis. Het begint eerder met een kritische blik op jezelf en je gedrag. Na elk ‘autoritje’ doorloop je daarvoor de volgende stappen:
1. Terugblikken op wat er precies is gebeurd.
2. Aandacht besteden aan de gedachten en emoties die naar boven komen.
3. Evalueren wat je positief en negatief vond aan de situatie.
4. Proberen de situatie te begrijpen.
5. Bedenken wat je anders had kunnen doen.
6. Plannen hoe je het de volgende keer zult aanpakken.
Reflectie begint dus met een open houding en zal zich uitbreiden naar het team, de afdeling of zelfs de gehele organisatie. Kortom: reflectie betekent dat je nadenkt over wat je hebt gedaan en geleerd, om zo beter te worden.
Reflectie in een zorgzame organisatie
Als ik het heb over een zorgzame organisatie dan is dit voor mij een plek waar ik mij veilig kan voelen. Het is een omgeving waarin leren door ervaring wordt gestimuleerd en waar (dus) ook ruimte is om fouten te maken. In deze context is reflectie een waardevol instrument. Samen met anderen leer je van nieuwe inzichten en blijf je voortdurend groeien.
Binnen een zorgzame organisatie is het van belang om constant te toetsen of je aannames juist zijn. Reflectie draagt hieraan bij, omdat het je bewust maakt van je eigen gedrag, houding en gevoelens. Het vereist openheid en een onderzoekende houding en het draait om vertrouwen in jezelf en anderen. Als dit vertrouwen nog niet door iedereen wordt gevoeld, biedt samen reflecteren juist de mogelijkheid om te bespreken wat vertrouwen precies inhoudt.
Gezamenlijke momenten van reflectie zijn ook een manier om het onderlinge vertrouwen te versterken. Door eerdere ervaringen te gebruiken om een breder begrip te krijgen en nieuwe ‘autoritjes’ te verbeteren, blijven we constant leren en groeien in een zorgzame organisatie.
Hoe ziet dat er in de praktijk uit?
In het project SafeLanding werken wij volgens de benadering van Safety-II. Dit betekent dat we gezamenlijk kijken naar de veiligheid van patiënten. Hierbij ligt de focus op het handelen in de alledaagse praktijk (dus niet op protocollen) en op wat er goed gaat in dat handelen. Het gaat immers vaker goed dan fout. Naast dat deze positieve insteek inherent is aan de benadering van Safety-II kan het ook ten goede komen aan de sfeer binnen en tussen teams. In de reflectiemomenten die we organiseren focussen we daarom op complexe casussen met een goede afloop. De verwachting is dat een positieve toon tijdens die momenten het vertrouwen in elkaar helpt de versterken. En dit komt vervolgens weer ten goede aan de samenwerking én de kwaliteit van zorg voor de patiënt.
Conclusie
Reflectie is dus een waardevol instrument om bewustwording en groei te stimuleren, zowel op individueel niveau als binnen teams en organisaties. Het stelt ons in staat om zowel objectieve feiten als subjectieve aspecten van ons gedrag te begrijpen. In een zorgzame organisatie dragen deze processen bij aan een veilige omgeving waarin leren en verbeteren centraal staan. Met een open houding en een onderzoekende geest kunnen we blijven groeien en elkaars vertrouwen versterken, wat uiteindelijk leidt tot een succesvollere en meer zorgzame organisatie.
We gebruiken bij Pluut & Partners/binnen de Actieonderzoek Academy vaak de woorden ‘reflectie’ en ‘reflecteren’. Hopelijk geeft dit blog en de genoemde stappen wat handvatten om dit zelf eens uit te proberen in jouw team!
